‘ผ้าบาติก’ หรือ ‘ผ้าปาเต๊ะ’ มีถิ่นกำเนิดจากอินโดนีเซีย ขณะเดียวกันก็ได้รับอิทธิพลในการสร้างสรรค์ลวดลายจากวัฒนธรรมต่าง ๆ อาทิ เปอร์เซีย อินเดีย จีน ญี่ปุ่น ฯลฯ จึงกล่าวได้ว่า ‘ผ้าบาติก’ เป็นผ้าที่มีประวัติศาสตร์ร่วมในหลายวัฒนธรรมมานานนับร้อยปี
ด้วยสายสัมพันธ์สยามและชวา เราจึงมีผ้าบาติกที่มีความงามวิจิตรเลิศล้ำเลอค่าสะสมอยู่ในราชสำนัก เป็นผ้าบาติกในพระปิยมหาราช ที่เปรียบเสมือนเรื่องเล่าผ่านลวดลายและกาลเวลานับร้อยปี
พิพิธภัณฑ์ผ้าในสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ ในพระบรมมหาราชวัง กำลังจัดแสดงงานศิลปะบนผืนผ้าบาติกทรงสะสม มีทั้งผ้าบาติกหาชมยาก ผ้าบาติกจากช่างฝีมือชื่อดังในประวัติศาสตร์ และผ้าบาติกที่มีเพียงผืนเดียวในโลก ซึ่งทำให้ผู้หลงใหลในศิลปวัฒนธรรมจากหลายประเทศแวะเวียนมาเยี่ยมชมอยู่เสมอ
บาติกอายุนับร้อยปีกว่า 300 ผืน เป็นของทรงสะสมและมีผู้ทูลเกล้าฯ ถวายพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 5 ได้รับการเก็บรักษาไว้เป็นอย่างดี มีหมายเลขกำกับ และบันทึกข้อมูลรายละเอียดแนบไว้ทุกผืน
พิพิธภัณฑ์ผ้าฯ ชวนคนไทยสัมผัสเรื่องเล่าผ่านลวดลายของผ้าบาติกหาชมยากถึง 6 ผืน ถ่ายทอดด้วยถ้อยภาษาอันละมุนโดย คุณศาสตรัตน์ มัดดิน หรือ ‘คุณราฟ’ ภัณฑารักษ์ประจำนิทรรศการ ที่ควรหาโอกาสไปชมสักครั้งในชีวิต
1. ผ้าบาติกจากโรงเขียนผ้าของนาง เอ. เจ. เอฟ. ยานส์ เมืองเปอกาลองงัน : ด้วยเป็นชาวตะวันตกที่มาตั้งรกรากและโรงเขียนผ้าบนเกาะชวา ลวดลายที่ถ่ายทอดบนผืนผ้าจึงได้แรงบันดาลใจมาจากศิลปะที่ได้รับความนิยมแพร่หลายในยุโรป ณ ช่วงเวลานั้น อาทิ ริบบิ้น นก ดอกไม้ บูเกต์ หรือ ‘บูเกตัน’ และเป็นศิลปินผ้าบาติกคนแรก ๆ ที่ลงลายเซ็นบนผืนผ้าโดยใช้ชื่อย่อว่า ‘J. Jans’ บริเวณด้านบนของหัวผ้า โดยเฉพาะลายดอกไม้ที่เป็นเอกลักษณ์เฉพาะตัวของโรงเขียนผ้าแห่งนี้ อันเกิดจากการผสมผสานศิลปะช่วงปลายยุควิกตอเรียนกับศิลปะอาร์ตนูโวบริเวณหัวผ้า ส่วนท้องผ้าเป็นลายช่อดอกไม้สลับกับนกคู่ มีดอกมะลิรายรอบบนพื้นหลังของผ้า เอกลักษณ์อันโดดเด่นของโรงเขียนผ้าแห่งนี้อยู่ที่การลงสีพาสเทล เช่น สีฟ้า สีชมพู สีเหลือง มาสร้างสรรค์ลวดลายอ่อนช้อยและงดงาม
คุณราฟกล่าวเสริมว่า “ผ้าบาติกชวานิยมใช้ประมาณ 5-6 สี ส่วนสีเขียวจะพบเห็นได้น้อยมาก นอกจากโรงเขียนแห่งหนึ่งในเมืองเซมารัง โดยแต่ละเมืองจะสร้างสรรค์ลวดลายของผ้าบาติกที่มีเสน่ห์ไม่เหมือนกัน ส่วนเปอกาลองงันและลาเซ็มเป็นสองเมืองที่รัชกาลที่5 ไม่ได้เสด็จฯ เยือน เนื่องจากสมเด็จพระอนุชาธิราช เจ้าฟ้าอัษฎางค์เดชาวุธ กรมหลวงนครราชสีมา (พระราชโอรส) ประชวรระหว่างเสด็จฯ เยือนชวา (พ.ศ. 2444) พ่อค้าจึงนำผ้าจากสองเมืองนี้มาให้ทอดพระเนตร ณ โรงแรมที่ประทับ อันเป็นที่มาของผ้าบาติกที่จัดแสดงในพิพิธภัณฑ์ผ้าฯ ครั้งนี้”
คุณราฟเล่าว่า “โรงเขียนผ้าแห่งนี้รัชกาลที่ 5 เสด็จฯ เยือนถึงสองครั้งในปี พ.ศ. 2439 และ พ.ศ. 2444 ทรงพบกับนางแวนและบุตรสาวคนโต (ซึ่งมีชื่อเดียวกัน) ทรงบรรยายถึงเนื้อผ้าและขั้นตอนการทำผ้าบาติกของโรงเขียนแห่งนี้ไว้อย่างละเอียด และทรงชื่นชมว่าเป็นผ้าบาติกเนื้อดีนำเข้าจากยุโรป สันนิษฐานว่าผ้าบาติกของโรงเขียนแห่งนี้น่าจะมีชื่อเสียงอย่างมาก เพราะมีการนำผ้าไปจัดแสดงในงาน The Brussels International Exposition of 1910 (World’s Fair) ณ ประเทศเบลเยียม และจัดแสดงในพิพิธภัณฑ์ Tropenmuseum (กรุงอัมสเตอร์ดัม) จุดเด่นของโรงเขียนนี้นอกจากจะอยู่ที่ลวดลายละเอียดอ่อนช้อยบรรจง แล้วยังเน้นการลงสีครามได้งดงามราวกับผ้าไหม”
5. ผ้าบาติกลาย ‘ปาสแรน’ แห่งเมืองสุราการ์ตา: ท่ามกลางผ้าบาติกมากมายภายในพิพิธภัณฑ์ผ้าฯ ยังมีผ้าบาติกลายปาสแรนที่โดดเด่น สะดุดตา และดึงดูดความสนใจของผู้คนเป็นอย่างดี ผ้าผืนนี้ได้แรงบันดาลใจมาจากความเชื่อเรื่องแม่โพสพหรือ ‘เทพีแห่งข้าว’ ของชาวญี่ปุ่น ช่างฝีมือบรรจงวาดลวดลายและให้สีสันอ่อนช้อยอันมีเอกลักษณ์เฉพาะตัว อาทิ ‘ร่ม’ หมายถึงการคุ้มครองป้องกัน ‘พัด’ หมายถึงความสงบสุข ลวดลายบนผ้าผืนนี้จึงสื่อถึง ‘ศรี’หรือจิตวิญญาณแห่งแผ่นดิน ซึ่งได้ ‘น้ำ’ มาจากซาโดโน (Sadono) ผู้เป็นพี่ชายฝาแฝดที่เป็นตัวแทนของท้องฟ้า เพื่อก่อกำเนิดสิ่งมีชีวิต เห็นได้จากลายนกที่เกาะอยู่บนต้นไม้ ผ้าบาติกผืนนี้เป็นอีกหนึ่งหาชมยาก
“ลวดลายในผืนผ้าประกอบด้วยสามเหลี่ยมหน้าจั่วที่ภายในเต็มไปด้วยดอกไม้หลากหลายชนิด อาทิ ‘ใบเฟิร์น’ สัญลักษณ์ของพลังและความแข็งแกร่ง ‘ดอกกานพลู’ และ ‘ดอกกาแฟ’ แทนกลิ่นดอกไม้หอม ซึ่งเชื่อว่าช่วยส่งเสริมให้มีความเป็นอยู่ที่ดี ‘เมล็ดข้าว’ บนพื้นหลังของผืนผ้าเป็นสัญลักษณ์ของความมั่งคั่งและความเจริญรุ่งเรือง ส่วนพื้นหลังสีน้ำทะเลและลายเกล็ดปลา เชื่อว่าสามารถปกป้องผู้สวมใส่จากโรคภัยไข้เจ็บได้” คุณราฟกล่าวเสริม
นอกจากผ้าบาติกหาชมยากทั้ง 6 ผืน ภายในนิทรรศการแล้ว ผ้าบาติกในพระปิยมหาราช: สายสัมพันธ์สยามและชวา ยังนำเสนอเรื่องราวการเสด็จฯ เยือนชวาของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวรัชกาลที่ 5 ทั้งสามครั้ง จัดแสดงผ้าบาติกสะสมจากเมืองต่าง ๆ บนเกาะชวา
นิทรรศการ “ผ้าบาติกในพระปิยมหาราช: สายสัมพันธ์สยามและชวา” เปิดให้เข้าชมอย่างเป็นทางการตั้งแต่เดือนพฤศจิกายน พ.ศ. 2561 – 30 เมษายน พ.ศ. 2566 ณ ห้องจัดแสดง 3-4 พิพิธภัณฑ์ผ้าในสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ ในพระบรมมหาราชวัง (วัดพระแก้ว)
เปิดให้เข้าชมทุกวันตั้งแต่เวลา 9.00-16.30 น. ปิดจำหน่ายบัตรเข้าชมเวลา 15.30 น.
อย่าชะล่าใจว่ายังเปิดให้ชมอีกนาน เพราะเวลาผ่านไปไวค่ะ
ติดต่อ
พิพิธภัณฑ์ผ้าในสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ
หอรัษฎากรพิพัฒน์ ในพระบรมมหาราชวัง
ถนนหน้าพระลาน แขวงพระบรมมหาราชวัง
เขตพระนคร กรุงเทพมหานคร ๑๐๒๐๐
โทรศัพท์ (+๖๖) (๒) ๒๒๕ ๙๔๒๐
เว็บไซต์ http://www.qsmtthailand.org/
